„Með þig var aðal vandamálið að fá þig inn á kvöldin, með þá er aðal vandamálið að ég kem þeim ekki út úr húsi.“
Vinur minn sem á bræður sem eru talsvert yngri en hann sjálfur sagði mér að faðir sinn hefði útskýrt helsta muninn á að ala hann og bræður hans upp með framangreindri setningu. Ein af stóru áskorunum foreldra í dag er að skilja, setja mörk og bregðast við afleiðingum þess að börn og unglingar í dag alast upp á tímum snjallsíma, samfélagsmiðla og tölvuleikja. Í mörgum tilfellum er þessi tækni lykil mótunarverkfæri barna og unglinga þegar kemur að samfélagsneti þeirra, vináttu og sjálfsmynd og þess vegna ábyrgðarhlutverk hjá öllum foreldrum að leitast eftir að skilja þennan hluta af raunveruleika barna sinna betur. Það er vandasamt hlutverk. Ég er þriggja barna faðir með menntun í öryggismálum og starfa í tölvuleikjageiranum og hef undanfarin ár stundað margvíslegar hegðunarransóknir í þeim efnum. Þrátt fyrir ákveðna forréttindaþekkingu sem ég hef aðgang að þá hef ég ítrekað staðið mig að því að misstíga mig í því að draga heilbrigð mörk þegar kemur að notkun á framangreindri tækni bæði fyrir mig og börnin mín. Í ljósi þess langar mig að miðla nokkrum punktum sem gætu gagnast í því að efla grunnlæsi í þessum efnum.
Veit ég hvað barnið mitt er að gera?
„Hvað á ég að leyfa barninu mínu að hafa mikinn skjátíma?“
Þetta er ein algengasta spurningin sem foreldrar spyrja sig þegar kemur að tölvu og símanotkun barna sinna. Spurningin er góð en skortir lykil samhengi. Fyrst þarf að hafa yfirsýn yfir hvað barnið/unglingurinn er að gera í símanum eða tölvunni. Ef barnið þitt er að læra að forrita eða tala við vini sína í gegnum tölvuna þá getur lengri viðvera jafnvel verið uppbyggileg, en ef barnið er að horfa á klám, tala við ókunnugt fólk eða spila tölvuleiki sem byggja á áráttukenndum hegðunarverkferlum t.a.m. í gegnum fjárhættuspila mekanisma þá getur verið full þörf að grípa inn í af krafti.
Spurðu þig að eftirfarandi spurningum:
Tölvuleikir spurningalisti fyrir foreldra:
- Hvað eru þeir 2-3 tölvuleikir sem barnið mitt hefur helst spilað síðastliðið ár?
- Hef ég prófað þá leiki eða veit ég út á hvað grunnspilun þeirra gengur? Gæti ég átt samtal um leikina við barnið á þann máta að barnið myndi upplifa að ég veit hvað skiptir helst máli í leiknum? M.ö.o. gæti ég vakið áhuga hjá barninu mínu með spurningu um uppáhalds tölvuleik þess?
- Er barnið mitt að spila við aðra í gegnum netið, ef svo á hvaða hátt?
- Er barnið mitt með einhverskonar áráttuhegðun gagnvart tölvuleikjanotkun? Ef barnið fengi ekki að spila tölvuleiki í 2 sólarhringa, myndi því líða illa?
Samfélagsmiðlar spurningalisti fyrir foreldra:
- Hvað gerir barnið mitt helst á samfélagsmiðlum? Er það t.d. að setja af sér myndir og senda myndbönd?
- Hverjum er barnið að fylgja (follow), hvernig er upplýsingaveitan hjá barninu (feed/story)
- Er barnið einangrað á samfélagsmiðlum? Er það að tala við vini sína um áhugamál sín eða er það fyrst og fremst að fylgjast með hvað aðrir gera og mæla sig við glansmyndir og hugsanlega að þróa með sér eða mata kvíða?
- Er barnið mitt með einhverskonar áráttuhegðun gagnvart samfélagsmiðlanotkun? Ef barnið fengi ekki að nota samfélagsmiðla í 2 sólarhringa, myndi því líða illa?
Ef þú lentir í vandræðum með að svara spurningunum hér að ofan þá held ég að þú sért á þeim stað sem flestir foreldrar eru á. Að gefa barni aðgang að internetinu hvort sem það er í gegnum það skref að gefa því snjallsíma eða leyfa því að fara í tölvur heima við er hvort sem manni líkar það betur eða verr eins og að gefa barninu lykil að veröldinni. Lykil sem getur opnað dyr inn í fallegustu lærdómshallir en líka því miður aðgang að einstaklingum sem hafa stundum einbeittan brotavilja gagnvart börnum eða algorythum sem eru hannaðir til áráttumyndunar eða samanburð sem er erfiður fullorðnu fólki og getur hreinlega verið hættulegur börnum og einstaklingum sem eru að ganga í gegnum lykil mótunartíma í sjálfsmyndunarferli sínu.
En hvað er hægt að gera til að minnka líkur á skaðlegri notkun?
Verkfærakistan
Grein af þessu tagi getur aldrei verið tæmandi eða djúp en mig langar að gefa stuttan „tjekklista“ sem foreldri með jafnvel takmarkaða tækniþekkingu ætti að geta unnið í til að mynda e.t.v. einhverskonar heilbrigðan ramma utan um tækni notkun barna sinna.
Samskipti á internetinu
Ef barnið þitt spilar tölvuleiki í nettengdu tæki þá eru góðar líkur á að sú spilun bjóði upp á samskiptamáta.
Símar: Í símum er það oft í formi spjallforrita inn í leiknum sem stundum er hægt að senda myndir í gegn. Ef þú ert ekki viss getur þú prófað leikinn sem ég mæli alltaf með sem fyrsta valkost því þá eignast þú líka sameiginlegan umræðugrundvöll um leikinn. Ef þú treystir þér ekki í það skref þá getur þú farið í Play store (fyrr Android) eða App store (fyrir iphone) og flett upp leiknum og skoðað skilmála/upplýsingar. Leikjaframleiðendum er skylt að setja þar upplýsingar um hvort notendur geta átt í samskiptum í gegnum leikinn. Leikir eins og Among Us, Minecraft, Fifa og Pacybits sem allt eru gríðarlega vinsælir símaleikir bjóða upp á samskipti inn í leikjunum.
Tölvuleikir: Í tölvuleikjum er hægt að nota svo margar samskiptaleiðir að ekki er rými til að gera tæmandi grein fyrir þeim en stærstu forritin eins og Discord (Hvað er Discord) heimila notendum að spjalla saman í gegnum hljóðnema á meðan leikir eru spilaðir. Discord er algengasta spjallforritið fyrir alla stærstu leikina eins og Fortnite, PUBG, Warzone, Fifa, Minecraft osfrv. nema ef spilað er í gegnum leikjatölvur en þá eru notuð spjallforrit tengd hverri tölvu fyrir sig.
Samfélagsmiðlar bjóða allir eðli málsins samkvæmt upp á kröftug samskiptaverkfæri.
Eftirlit með notkun og samskiptum
Besta eftirlitið er alltaf að sjálfsögðu að geta átt í opnum hreinskilnum samskiptum um internet- og tækni notkun barna sinna. Ef barnið þitt opnar sig fyrir þér um feilspor á netinu þá er mikilvægt að því mæti kærleiksríkt viðmót svo ekki sé um síðasta skiptið sem slíkt á sér stað að ræða.
En tæknilega eru hins vegar fullt af valkostum sem geta gefið betri gegnsæi um notkun barna og meiri stjórn og ef slíkt er gert í góðu samtali við barnið þá eru mörg góð verkfæri í boði. Sem dæmi getur þú náð í app sem heitir Kids Place – Parental Control sem leyfir þér að stilla upp sérskjá í símanum sem hefur aðeins aðgengilegt það sem þú villt að börnin þín skoði og er frekar einfalt í notkun.
Það er fjöldi forrita eins og porn blocker sem gera aðgang að klámi í gegnum leitarsíður osfrv. erfiðari. Stillingar í vöfrum eins og google chrome bjóða líka í nær öllum tilfellum upp á takmarkanir á leitarniðurstöðum s.s. tengt ofbeldi eða klámi. Þá er einnig hægt að tengja google reikning barna eða fjölskyldumeðlima við svokallað Family Link tengingu svo hægt sé að hafa betri yfirsýn og takmarka leitarniðurstöður.
Þegar kemur að samfélagsmiðlum eins og Youtube, Instagram, Facebook eða TikTok er í öllum tilfellum hægt að gera barna eða fjölskylduaðganga sem auka gegnsæji notkunnar. Hér eru linkar sem geta hjálpað:
Facebook Messenger fyrir börn sem er samtengt reikning foreldra
Leiðbeiningar um öruggari notkun á facebook fyrir börn og unglinga
„Family Pairing“ á Tiktok sem gefur stjórn á hversu lengi er hægt að nota forritið, getur bannað beinar skilaboðabeiðnir og takmarkað hverskonar efni er aðgengilegt
Foreldrastillingar fyrir Discord sem t.d. skima óvæntar skilaboðabeiðnir
Foreldrastillingar fyrir Instagram. Það er gegn notendastefnu Instagram og Facebook að notendur undir 13 ára megi hafa aðgang að slíkum miðlum og margvísleg rök fyrir því að börn undir þeim aldri eigi ekki að hafa slíkan aðgang en í slíkum tilfellum og hjá yngri notendum er sterklega mælt með að í allra minnsta lagi séu reikningarnir hafðir „private“ þannig að ókunnugir sjái ekki efni þeirra.
Foreldrastillingar og eyðslustillingar fyrir Playstation 4.
Foreldra og fjölskyldustillingar fyrir Xbox sem leyfa t.d. að takmarka notkunartíma og stórkostlega auka yfirsýn yfir notkun
Youtube Kids er hannað til að vera öruggari útgáfa af Youtube fyrir börn.
Fjölskyldustillingar fyrir Steam. Steam er stærsta leikjaveita í heiminum, ef barnið spilar leiki í gegnum PC tölvu eru góðar líkur á að það geri það í gegnum Steam.
Mesta öryggið er þó fólgið í trausti
Mikilvægt er að hafa í huga að þrátt fyrir að notkun á framangreindu verkfæri sé til staðar þýðir það ekki að barnið sé orðið skothelt á netinu. Lang besta forvörnin og heilbrigðasti ramminn utan um snjallnotkun barna þinna er samband byggt á trausti. Öll höfum við ýmis verkfæri til að styrkja slíkt samband, fyrsta skrefið þar er að setja orku og jákvætt viðmót í að skilja hvers vegna barnið þitt hefur svona mikinn áhuga á því sem það gerir við skjáinn. Hafðu í huga að barnið mun líklega einstrengislega sjá jákvæða þætti notkunnar sinnar og hafa takmarkaðan skilning gagnvart áhyggjum þínum. Þá getur skipt öllu að „skilja“ um hvað er verið að ræða og breikka sameiginlegan umræðugrundvöll.
Tryggvi Hjaltason
