„Við bjuggum þá að Illugagötu 25 eins og við höfum gert í 50 ár. Við höfðum stolist til að fara einn hring í kringum Helgafell á Skodanum. Börnin sofnuð og alveg yndislegt veður eftir brjálað veður um daginn. Þetta gerðum við stundum þegar krakkarnir voru sofnuð. Eftir þetta fórum við heim að sofa.“
Þannig lýsir Ragnar Baldvinsson, starfsmaður bæjarins, slökkviliðsmaður, varaslökkviliðsstjóri og síðar slökkviliðsstjóri til margra ára kvöldinu og aðfararnótt örlagadagsins 23. janúar 1973 þegar jörð rifnaði rétt við bæjardyrnar og hraunið byrjaði að vella upp rétt um 100 metra frá austustu húsum í bænum. Það átti mikið eftir að ganga á áður en gosið var blásið af þann 3. júlí sama ár. Er vel við hæfi að spjalla við Ragga því í dag, 23. janúar, verða tilboð opnuð í nýja Slökkvistöð sem rísa á við Þjónustumiðstöð bæjarins við Heiðarveg.
Strax um nóttina voru yfir 5000 manns fluttir upp á land með skipaflota Eyjamanna og öðrum skipum sem hér voru í höfn að bíða af sér bræluna daginn áður. Sprungan lokaðist til endanna og Eldfellið varð til. Áður en yfir lauk hafði fjórðungur bæjarins horfið undir hraun og vikur en um leið höfðu margar orrustur unnist. Hreinsun í bænum hófst strax á fyrstu mánuðum gossins og upp reis það samfélag sem við þekkjum í dag, 47 árum síðar og er í fremstu röð á flestum sviðum á Íslandi. Það sem upp úr stendur er að enginn fórst af völdum hamfaranna en tjónið var það mesta í sögu landsins.

Eldgos í beinni í stofuglugganum

Raggi og Anna Jóhannsdóttir, kona hans voru heima hjá sér þegar ósköpin hófust með tveimur elstu börnunum, Jóhanni sjö ára og Hlíf fimm ára. „Ég var þá í slökkviliðinu og við vöknuðum við hringinguna þegar slökkviliðið var ræst út, í allt um 30 manns og við beðnir um að koma niður á Slökkvistöð. Það þurfti ekki að segja mér hvað var að gerast því ég sá eldtungur rísa yfir bæinn úr austurglugganum á stofunni. Það var byrjað að gjósa á Heimaey,“ segir Raggi þegar rætt var við hann á þriðjudaginn.
„Fyrstu viðbrögðin voru að koma krökkunum fram. Hlíf greip þá um lærið á mér, eins og krakkar gera oft og sagði: -Þetta verður allt í lagi, hann pabbi slekkur í þessu. Ég bað þau svo um að vera róleg á meðan ég fór niður á Slökkvistöð.“

Vöktu bæjarbúa

Þegar þangað var komið voru Raggi og Auðberg Óli Valtýsson beðnir um að fara út á slökkvibíl til að ræsa bæjarbúa. „Við keyrðum um bæinn með síerenurnar á fullu og töluðum við fólk sem við sáum og gerðum því grein fyrir stöðunni. Það var kannski ekki mikil tillitssemi að fara um með þessum látum en það átti að ræsa alla. Það var mikil ró yfir öllu eins og margoft hefur komið fram og fólk byrjaði að fara niður að höfn.“
Þegar þessu var lokið fór Raggi að huga að fjölskyldunni og foreldrum hans sem bjuggu rétt neðar á Illlugagötunni. „Stefnan var tekin niður að höfn og ég fékk leyfi hjá Kidda (Kristni Sigurðssyni frá Skjaldbreið slökkviliðsstjóra) til að fara með þeim upp á land en koma svo strax til baka. Pabbi neitaði að fara, átti nokkrar kindur sem hann hafði áhyggjur af. Krakkarnir í yngra hollinu voru ekki rétt ánægð með þann gamla að hafa meiri áhyggjur af rollunum en börnunum sínum,“ segir Raggi hlæjandi.

Hátt í 400 um borð í 200 tonna bát

Þau fóru með Gjafari VE þar sem var þéttsetinn bekkurinn, hátt í 400 manns um borð í þessum 200 tonna bát. „Það tók enginn eins marga og Gjafar og var mikil stappa um borð. Ég hitti aldrei fjölskylduna sem var í lestinni og það var skítabræla eins og allir vita.“
Í Þorlákshöfn skildu leiðir, Anna fór með börnin til Reykjavíkur og Raggi út í Eyjar. „Það fór vel um okkur úti í Eyjum þó við stæðum 18 tíma vaktir í slökkviliðinu og verkefnið stórt. Að reyna að bjarga því sem bjargað varð undan gosinu. Auðvitað lentum við í ýmsu en það reyndi miklu meira á húsmæðurnar og mömmurnar sem urðu að sjá um allt. Redda húsnæði, koma krökkunum í skóla og bjarga öllu öðru sem til þurfti. Fjölskyldan bjó í herbergi í sama húsi og foreldrar Önnu bjuggu í og þegar henni bauðst lítil íbúð á 100 þúsund kall á mánuði, sagði ég stopp. Þess þyrfti ekki en hún hlustaði ekki á mig, tók íbúðina á leigu og keypti lóð undir hús í Mosfellsbæ með bræðrum mínum og foreldrum. Þar áttu þau eftir að setjast að en við Anna héldum okkar striki í Vestmannaeyjum.“

Ætlaði ekki að fórna nýju gleri

Þegar Raggi er beðinn um sögur úr gosinu minnist hann þess þegar hús bróður hans, Elísar Baldvinssonar, Adda Bald fór undir vikur og hraun. „Þetta var myndarlegt hús, stóð við Landagötu. Við fórum þarna austur, ég, Addi og Marinó Sigursteinsson, Mari í Miðstöðinni og ætluðum að ná í smá dót í íbúðinni niðri. Urðum strax að fara út því íbúðin var full af gasi. Þá sagði Mari, -Brjótum bara rúðurnar. Addi hélt nú ekki, sagði: – Eruð þið brjálaðir ég skipti um gler í haust. Kaldur húmor þegar húsið manns er að fara undir. Rétt austan við húsið hafið verið ýtt upp varnargarði úr vikri sem hraunið ruddi á undan sér og yfir húsið. Það gekk mikið á þennan dag og mörg hús urðu eyðileggingunni að bráð.“

Átta Ameríkanar fyrir fimm vasaljós

Seinni sagan segir frá samskiptum Adda Bald, sem þá var varaslökkviliðsstjóri og Pattons, Sveins Eiríkssonar slökkviliðsstjóra á Keflavíkurflugvelli sem hér var í gosinu og lét mikið að sér kveða. „Patton var réttur maður á réttum stað og tíma fyrir okkur. Fljótur að hugsa og taka ákvarðanir. Fastur fyrir en það gat Addi verið líka. Einn daginn kemur Patton til Adda og biður hann um fimm vasaljós. Addi sagði að það væri ekki hægt, vasaljós væru öryggistæki fyrir slökkvilið og það kæmi ekki til grein að lána þau. Patton dó ekki ráðalaus og sagði. – Ef þú lætur mig hafa fimm vasaljós læt ég þig hafa átta Ameríkana. Ekki veit ég hvernig þetta endaði en menn úr varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli voru hér og hjálpuðu til við hreinsa af þökum og fleira.“

Allir reyndu eins og þeir gátu

Raggi segir að mikið hafi gengið á og mjög reynt á alla bæjarbúa, bæði þá sem voru við björgunarstörf og ekki síður fólkið uppi á landi. „En það reyndu allir eins og þeir gátu. Magnús bæjarstjóri og bæjarstjórnin stóðu sig vel. Palli Zóph var réttur maður á réttum stað sem bæjarverkfræðingur. Þorbjörn Sigurgeirsson, jarðfræðingur sem átti hugmyndina að sprauta á hraunið var ómetanlegur. Það á líka við svo marga sem reyndust okkur Eyjamönnum vel í þessum stóra slag.“
Raggi segir aldrei skemmtilegt að rifja þetta upp. Það ífir upp sár. „Auðvitað situr þetta í manni. Ég hef t.d. aldrei skoðað Eldheima og veit ekki hvort ég á eftir að gera það,“ sagði hann að endingu.