Alþjóðlegi safnadagurinn verður haldinn á morgun,18. maí undir yfirskriftinni: Söfn og umdeild saga: Að segja það sem ekki má segja í söfnum. Markmið dagsins er að kynna og efla faglegt safnastarf á Íslandi og opna fyrir umræðuna um hlutverk safna þegar kemur að umdeildum og erfiðum frásögnum.

Sagnheimar, byggðasafn tekur þátt í safnadeginum með því að bjóða upp á sögu og súpu í hádeginu. �?ar mun Már Jónsson prófessor í sagnfræði kynna nýútkomna bók sína: Fyrirfundnir fémunir í Vestmannaeyjum á fjórða áratug 19. aldar. Í bók sinni nýtir Már áður óþekktar heimildir um brauðstrit fólks á örðugum tímum í Vestmannaeyjum. Hér eru kaflar úr bók Más sem er lýsing á lífinu í Vestmannaeyjum um miðja nítjándu öldina þegar allt var öðru vísi en það er í dag.

Í lok lýsingar á prestakalli sínu árið 1843 kvaðst séra Jón Austmann nú hafa talað út um sínar �??fögru, skemmtilegu og arðsömu, en þó annmarkafullu Vestmannaeyjar�??. Helstu kostir eyjanna, sagði hann, voru fiskveiðar, fuglaveiði og fjárbeit, sem þó var takmörkunum háð vegna uppblásturs og sandfoks. Aðrir ókostir voru ungbarnadauði og það að margir hröpuðu úr björgum eða drukknuðu við veiðar, en líka smjörskortur og hátt verð á skinni sem þurfti til sjóklæðagerðar og í vaði til bjargnytja. Torfskurður til húsagerðar var lélegur og skortur á eldivið olli því að tað var notað til upphitunar en ekki sem áburður á tún.

Vatnsleysi var viðvarandi og uppsprettur lélegar eða fjarri byggð. Sjaldan var fært til fastalandsins og fyrir vikið voru eyjarskeggjar háðir tveimur kaupmönnum um alla hluti. Engu að síður var séra Jón ánægður með heimkynni sín til 17 ára og staðhæfði að eyjarnar væru �??einhver lífvænlegasti kjálki landsins�??.

�?egar þetta var skrifað voru Vestmanneyjar í eigu konungs og höfðu verið síðan í byrjun 15. aldar, ef ekki fyrr. Í byrjun 19. aldar var reyndar farið að huga að því að selja jarðir í eigu konungs og var hugmyndin einkum sú að stuðla að sjálfsábúð bænda. Árin 1813 og 1817 var efnt til uppboðs á jarðagóssi konungs, öðru en verslunarlóðum og prestssetursjörðum, en ekki varð úr sölunni. Enn var reynt 24. júni 1834 og voru kaupmenn atkvæðamestir á uppboðinu, þá hreppstjórinn og séra Jón sjálfur, en aðeins tveir bændur buðu hæst í ábýlisjarðir sínar. Dönsk stjórnvöld voru ekki ánægð með tilboðin og samþykktu ekki söluna. Vestmannaeyjar voru því ríkiseign þar til bærinn keypti allt land vorið 1960.

�?að er hollt að þekkja fortíð sinnar heimabyggðar og þessari bók er ætlað að auk þekkingu okkar á lífsháttum og menningu íbúa í Eyjum áður en uppgangur atvinnulífs hófst fyrir alvöru um aldamótin 1900 og lauk með þeirri almennu velsæld sem nú blasir við í bænum. Gögnin sem hér eru gefin út liggja í �?jóðskjalasafni Íslands. Til eru skrár um eftirlátnar eigur mörg þúsund Íslendinga í öllum landshlutum frá lokum 18. aldar og út 19. öldina, þar á meðal frá Vestmannaeyjum; ungra sem aldinna, giftra og ógiftra, niðursetninga og vinnufólks, bænda, embættismanna og kaupmanna.

Skrárnar voru gerðar fáeinum dögum eftir að fólk lést og ekki ástæða til annars en að rétt sé farið með, enda eru þarna ótrúlegustu smámunir sem fólk átti og erfingjarnir vildu fá. �?etta eru ómetanlegar heimildir um hversdagsleika fólks og harða lífsbaráttu Íslendinga fyrr á öldum. Í bókinni eru gefnar út slíkar skrár fjörutíu einstaklinga sem létust í Eyjum á fjórða áratug 19. aldar og var sú aðferð valin frekar en hin að velja sýnishorn á stangli frá allri öldinni. Aðstæður fólks voru fábreyttar á þessum árum og tækifærin fá, en hópurinn er samt býsna fjölbreyttur.

�?arna er vinnumaður sem hafði áður verið dæmdur fyrir morð, einnig blindur og bláfátækur tólf barna faðir, þrotbjarga dóttir sýslumanns, brjóstveik fyrrverandi ljósmóðir, vinnukona sem lést eftir fæðingu óskilgetinnar dóttur, að ógleymdum mönnum sem drukknuðu, allmargir íslenskir en einn danskur og annar norskur.

Í inngangi er farið nokkrum orðum um byggð og fólksfjölda á þessu árabili, en íbúar voru um 300 og flestir fátækir, en fór fjölgandi og lífskjör batnandi. Svonefnd Niðurgirðing lá utan um kaupstaðinn, þar sem voru tvær verslanir, en jafnframt fjögur býli, sem voru Kornhóll, Miðhús og Gjábakki. Í Uppgirðingu austur með sjónum voru bæirnir Vilborgarstaðir, Háigarður, Oddstaðir, Búastaðir, �?lafshús, Vesturhús, Nýibær, Presthús og Kirkjubær, en þar bjó annar presturinn af tveimur.

Í Ofanbyggjaragirðingu, ofan hrauns, voru Norðurgarður, Brekkuhús, Gvendarhús, Steinsstaðir, �?orlaugargerði, Svaðkot og Ofanleiti, þar sem hinn presturinn bjó við átta kýrfóður. Prestakallið var reyndar sameinað árið 1837. Stakar jarðir voru Stakkagerði, Dalir og Stóragerði. Niðri við höfnina voru tómthús eða þurrabúðir, þar sem menn lifðu af fiskveiðum og fiskverkun en héldu ekki fé. Séra Jón Austmann orðaði þetta svo í sóknarlýsingu árið 1843: �??Umhverfis vestari höndlunarstaðinn er réttnefnd þvaga af tómthúsum, fiskhjöllum og króm.�?? Hann nefndi 24 tómthús á nafn, sem ætla má að hafi þá verið í ábúð.

�?éttbýli var því meira í Vestmannaeyjum en víðast hvar á landinu, litlu minna en í Reykjavík og Hafnarfirði en meira heldur en á Ísafirði og Akureyri eða í Flatey á Breiðafirði. Fólksfjölgun í Eyjum var samt ekki náttúruleg í þeim skilningi að fleiri fæddust en létust, því ætla má að frá og með 1790 hafi tvö af hverjum þremur börnum sem fæddust þar látist úr ginklofa eða stífkrampa (tetanus neonatarum), margfalt fleiri en annars staðar á landinu. Áberandi fá börn voru af þessum sökum í Eyjum. Snemma árs 1835 voru þar aðeins 27 börn 10 ára og yngri eða 9% íbúa en 14702 á landinu öllu af 55794 íbúum eða 26%.

Í æviágripum fólks í bókinni sést vel hvernig ginklofinn birtist með átakanlegum hætti í einstökum fjölskyldum; til dæmis eignaðist Helga �?lafsdóttir í Kirkjubæ 14 börn á árunum 1822 til 1838 og lifðu tvö aðeins tvö þeirra. �?etta mótaði mannlíf og hugarfar fólks, sem meðal annars birtist í gagnkvæmri erfðaskrá hjónanna Rakelar Bjarnhéðinsdóttur og Bjarna Stefánssonar Búastöðum 4. júní 1831, sem þá höfðu misst tvö börn og bjuggust ekki við að verða barna auðið �??vegna þess svokallaða ginklofa sem geisar hér á eyjunni.�?? �?au eignuðust tvö börn til viðbótar sem bæði dóu fárra daga gömul. Eyjarnar voru því háðar aðflutningi fólks úr nágrannasveitum, einkum úr Landeyjum og undan Eyjafjöllum. �?annig fluttust 26 manns til Eyja árin 1838 til 1840 og ellefu fóru þaðan. �?tla má að væntingar um viðunandi afkomu hafi ráðið ferðinni, miðað við það sem stóð til boða í nágrannasveitum, hvað sem leið ungbarnadauða og hættunni við að fara á sjó.