Karl Smári Hreinsson

Nú fyrir skömmu kom út frönsk þýðing á Reisubók séra Ólafs Egilssonar ásamt öðrum samtímaheimildum um Tyrkjaránið á Íslandi. Bókin er langítarlegasta verk sem gefið hefur verið út umTyrkjaránið frá því að Sögufélagið gaf út bókina Tyrkjaránið á Íslandi á árunum 1906-1909. Þýðinguna gerðu Karl Smári Hreinsson og Adam Nichols en þeir hafa í mörg undanfarin ár skrifað og gefið út bækur um Tyrkjaránið á Íslandi.

Árásin í Norðurhöfum

Titill bókarinnar á frönsku er La Septentrionale – L´historie des raids corsairs barbaresques de Salé et d´Alger sur L´Islande en 1627 sem þýða má sem: Árásin í Norðurhöfum – saga árásar barbarísku korseranna frá Salé og Algeirsborg á Ísland árið 1627. Úgefandi frönsku þýðingarinnar er Éditions la Croisée des Chemins í Casablanca í Marokkó en það er mjög virt bókaútgáfa og sú stærsta í Afríku. Þetta er í fyrsta sinn sem bók um Tyrkjaránið kemur út á frönsku. Formála skrifar Leila Maziane, prófessor í sagnfræði og deildarforseti við Hassan II háskólann í Casablanca. En það var hún sem hvatti eindregið til  þess að bókin yrði gefin út. Bókin er alls 420 blaðsíður, ásamt kortum, nafnaskrá og heimildaskrá. Útgáfa bókarinnar var styrkt af Miðstöð íslenskra bókmennta og sambærilegri stofnun í Marokkó.

Heimildir um Tyrkjaránið 1627

Megin efni bókarinnar eru allar helstu heimildir sem til eru um Tyrkjaránið á Íslandi en það eru; Tyrkjaráns saga Björns á Skarðsá frá árinu 1643 en Björn studdist ma við heimildir sem nú eru glataðar, ritaða frásögn Einars Loftssonar í Vestmannaeyjum og skrif Halldórs Jónssonar frá Járngerðarstöðum í Grindavík, en þeim var báðum rænt en leystir út og snéru aftur til Íslands. Önnur aðalheimild um Tyrkjaránið er Reisubók séra Ólafs Egilssonar prests í Vestmannaeyjum. Honun var rænt á en látinn laus og kom til baka ári síðar og hóf fljótlega að skrifa Reisubók sína. Af öðrum samtímaheimildum má nefna frásögn Kláusar Eyjólfssonar lögréttumanns og nokkur bréf skrifaðar af Íslendingum í ánauð í Barbaríinu en svo kölluðu Íslendingar þrælaborgir Norður-Afríku. Einnig bréf Jóns stúdents frá Járngerðarstöðum í Grindavík og Guttorms Hallssonar frá Búlandsnesi við Djúpavog. Báðir skrifuðu ítarlegar lýsingar á aðstæðum í Barbaríinu.  Einnig er fjallað um útkaup íslenska fólksins sem keypt var úr ánauðinni á árunum 1635 til 1636 en þá um 35 Íslendinar voru keyptir út og ári síðar eða komu 27 þeirra til baka. Í bókinni er einnig kafli um skrif nokkurra erlendra manna sem styðja við íslenskar frásagnir og heimildir og gefa fyllri mynd af aðstæðum fólksins sem rænt var.

Tvö aðskilin Tyrkjarán

Þegar talað er um Tyrkjaránið á Íslandi árið 1627 er venjulega talað um það í eintölu eins og um eitt rán hafi verið að ræða. En sú var ekki raunin, ránin voru tvö, annars vegar ránið í Grindavík um sumarsólstöður 1627 og hins vegar ránin á Austfjörðum og í Vestmannaeyjum nokkrum vikum síðar. Ránið á Austfjörum hefur að fallið í skuggann af ráninu í Vestmannaeyjum og lítið hefur verið skrifað um það þrátt fyrir að um 110 manns hafi verið rænt þar og nokkrir verið drepnir eða limlestir og verðmætum rænt og byggingar skemmdar. Sömu ránsmenn og rændu á Austfjörðum rændu síðan nokkrum dögum síðar í Vestmannaeyjum alls að talið er 242 manneskjum og um 36 manns voru drepin. Foringi ránanna á Austfjörðum og í Vestmannaeyum var Murat Flammengo, hollenskur sjóræningi sem snúist hafði til íslams og gerði út frá Algeirsborg í Norður-Afríku.

Grindavíkurránið

Foringi þess ránsins í Grindaík var Jan Janszoon, hollenskur sjóræningi sem snúist hafði til íslams og tók upp nafnið Múrað Reis og gerði út frá Salé á Atlantshafsströnd Marokkó. Múrað Reis var alræmdur og mjög vel þekktur í Salé enda einskonar hafnar-eða borgarstjóri þar um tíma. Aðeins fáum Íslendingum var rænt í Grindavík og flestir þeirra tilheyrðu sömu fjölskyldu, Járngerðarstaðafólkinu. Allmörgum útlendum sjómönnum ásamt Dönum var einnig rænt í Grindavíkurráninu. Þetta fólk var allt flutt til Salé þar sem það var selt í þrældóm á þrælamarkaði borgarinnar. Þrír einstaklingar frá Járngerðarstöðum voru leystir út og komust aftur heim. Þar á meðal Halldór Jónsson sem síðar var oft er nefndur Halldór hertekni. Hann tók saman lýsingu á ráninu og ferð sinni og tíma í Afríku. Sú heimild er nú glötuð en hefur varðveist í endursögn í Tyrkjaránssögu Björns á Skarðsá.

Salé í Marokkó

Íslendingar líkt og aðrir Evrópubúar nefndu alla múslima frá Norður-Afríku Tyrki, þar sem þjóðirnar við sunnanvert Miðjarðarhaf voru undir stjórn Tyrkjasoldáns. Því er talað um Tyrki þótt fæstir sjóræningjanna sem til Íslands komu hafi komið frá því Tyrklandi sem við þekkjum það í dag.  Á dögum Tyrkjaránsins var Marokkó ekki undir stjórn Tyrkjasoldáns og Salé sem þá var þekkt sjóræningjabæli var í raun stjálfstæð borg frá Marokkó.

Mikilvægi íslenskra heimilda

Skömmu efir að bókin La Razzia Septentrionale kom út í Casablanca var greinarhöfundi boðið til Marokkó til að halda fyrirlestur um Tyrkjaránið og þátt Marokkómanna í ráninu í Grindavík. Það kom í ljós á þessum fyirlestri að það er mikill áhugi í Marokkó á þessu tímabili í sögu Marokkó, en hingað til hafa sagnfræðingar þar í landi ekki fjallað mikið um þetta tímabil. Bókin La Razzia Septentrionale kom því eins og himnasending upp í hendurnar á sagnfræðingum og áhugafólki um sögu Marokkó. Mikilvægi íslensku heimildanna um Tyrkjaránið sem nú eru aðgengilegar á frönsku er því stórt innlegg í sögu sjórána og þrælaverslunar í Marokkó og í Norður-Afríku.  Það sýnir sig best í því að á þessu ári er sögufélag í Casablanca með sérstakt þema þar sem sjórána og siglinga og fríbítara (korsera) er minnst með margvíslegum hætti. Þeir sem standa þessu sögufélagi vilja mjög gjarna vera í sambandi við sögufélög á Íslandi og minnast þessarar sameiginlegu sögu landanna. Áður fyrr voru það Íslendingar sem fóru í víking og rændu og rupluðu fólki og verðmætum og voru stoltir af. Nú virðast Marokkómenn vera stoltir af sínum sjóvíkingum á 17. öld. Dæmið hefur því snúist við. En eitt hafa Íslendingar fram yfir Marokkómenn og Alsíringa. Þeir voru sískrifandi og varðveittu þær heimildir sem hvergi annars staðar er að finna í heiminum.

Sjóræningjar, fríbýtarar og korserar

Hafa verður í huga að þeir sjóræningjar sem komu frá Salé í Marokkó og sjóræningjaborgum á norðurströnd Afríku voru fríbítarar eða korserar eins og þeir eru oft kallaðir, þe þeir höfðu sérstakt leyfisbréf frá þeim borgum sem þeir gerðu út frá til að stunda sjórán,og stunduðu rán á landi og sjó eins og hverja aðra atvinnu. En sjóræningjar á hinn bóginn voru líkt og víkingarnir án allra leyfa til ránsskapar. (orðið sjóræningi er reyndar oft notað  sem hugtak sem nær yfir sjóræningja hvort sem þeir hafa leyfi til sjórána eða ekki, og orðið korseri er sérstaklega notað yfir fríbýtara frá norðurströnd Afríku og Marokkó.

Tyrkjaránssögur efni í forsíðugrein

Nú rétt fyrir páska kom grein í tímaritinu Maroc Hebdo, sem er hálfsmánaðar tímarit sem gefið er út í Casablanca um bókina La Razzia Septentrionale ásamt löngu viðtali við Karl Smára Hreinsson. Greinin er reyndar forsíðufrétt og öll forsíðan er lögð undir teikningu af sjóræningjaskipi ásamt mynd af nýju bókinni. Inni í blaðinu er síðan ítarleg grein um útgáfu og efni bókarinnar. Þess ber að geta að þetta tímarit er mjög virt í Marokkó og er dreift víðar í frönskumælandi löndum og reyndar dreif víða um Bandaríkin enda höfðar tímaritið ekki síst til ráðamanna og þeirra sem stunda viðskipti við Marokkó. Líklega má fullyrða að engin bók um sögulegt íslenskt efni hefur ekki áður komið út í Afríku eða fengið jafn mikla umfjöllun og þessi grein ber vitni um.