Ný eftirfylgniskýrsla Ríkisendurskoðunar um framkvæmda- og rekstrarkostnað Landeyjahafnar staðfestir að tvær af þremur ábendingum stofnunarinnar frá árinu 2022 hafa fengið viðhlítandi viðbrögð frá innviðaráðuneytinu og Vegagerðinni. Á sama tíma blasir við að umfangsmikil og dýr viðhaldsdýpkun muni halda áfram næstu ár, enda hefur heildstæð úttekt á framtíðarskipan hafnarinnar seinkað umtalsvert.

Skýrslan, sem gefin var út í nóvember 2025, fer rækilega yfir hvernig brugðist hefur verið við ábendingum um fjárhagslega yfirferð hafnarinnar, vanáætlanir í rekstri hennar og mistök í undirbúningi og fjárfestingu í botndælubúnaði.

Mannvirki í sífelldri baráttu við náttúruöflin

Landeyjahöfn var opnuð árið 2010 til að tryggja Eyjamönnum örugga og reglubundna samgönguleið við fastalandið. Ábatinn varð ótvírætt mikill fyrstu árin, enda styttist ferðatími milli lands og Eyja verulega. En frá upphafi hefur höfnin glímt við síendurtekið vandamál: gríðarmikinn sandburð og viðvarandi þörf fyrir kostnaðarsama dýpkun.

Ríkisendurskoðun tók að eigin frumkvæði til skoðunar framkvæmda- og rekstrarkostnað hafnarinnar árið 2021 og gaf út ítarlega skýrslu árið 2022. Þar kom fram að áætlanagerð hefði frá fyrstu tíð verið óraunhæf og rekstrarkostnaður langt umfram áætlanir. Í nýju eftirfylgniskýrslunni eru þær niðurstöður staðfestar enn á ný.

Dýpkun langstærsti kostnaðarliðurinn

Á bls. 4 í skýrslunni kemur fram að heildarkostnaður við Landeyjahöfn á árabilinu 2005–2024 er kominn í meira en 10,2 milljarða króna. Þar af nemur fjárfestingakostnaður á árunum 2011–2024 um 6,9 milljörðum króna, en stærsti hlutinn eru útgjöld vegna viðhaldsdýpkunar sem nema rúmum 5,3 milljörðum á sama tímabili.

Þegar litið er til rekstraráætlana síðustu ára kemur skýrt fram að um verulegar vanáætlanir hafi verið að ræða. Í fimm ára samgönguáætlun 2015–2018 var gert ráð fyrir rúmum 1,3 milljörðum króna, en raunkostnaður var nær tvöfalt hærri – tæpir 2,5 milljarðar (bls. 5). Árið 2023 fór kostnaður við viðhaldsdýpkun einn og sér í 621 milljón króna, sem er tæplega tvöfalt meira en áætlanir gerðu ráð fyrir.

Þrátt fyrir að áætlanir fyrir 2021–2024 hafi gert ráð fyrir föstu fjármagni til dýpkunar, 334 milljónum króna á ári, reyndist raunkostnaður á tímabilinu sveiflukenndur og oftar en ekki hærri en áætlað var.

Fyrsta ábendingunni sinnt að fullu: viðhaldsdýpkun færð sem rekstrarkostnaður

Ein skýrasta niðurstaða eftirfylgninnar er að Vegagerðin hefur nú fært kostnað við viðhaldsdýpkun sem rekstrarkostnað frá árinu 2022. Ríkisendurskoðun hafði gagnrýnt að slíkur kostnaður væri áður færður sem fjárfesting, þvert á eðli hans sem reglubundins rekstrarkostnaðar hafnarinnar.

Að mati stofnunarinnar hefur Vegagerðin „brugðist við ábendingu Ríkisendurskoðunar að fullu“.

Heildstæð úttekt á framtíð hafnarinnar hefur tafist árum saman

Önnur og umfangsmeiri tillaga Ríkisendurskoðunar frá 2022 var að ráðast skyldi í heildstæða úttekt á nauðsynlegum úrbótum við Landeyjahöfn og innsiglingu hennar. Markmiðið var að komast að því hvort hægt væri að draga úr árlegri dýpkunarþörf eða gera mannvirkjabreytingar sem myndu bæta rekstrargrundvöll hafnarinnar.

Innviðaráðuneytið fól Vegagerðinni að safna gögnum og hefja úttekt. Vegagerðin gerði samning við ráðgjafarfyrirtækin Vatnaskil og LVRS Consultancy, sem skiluðu skýrslu árið 2024. Sú skýrsla stóð þó ekki undir væntingum Vegagerðarinnar og bætti „takmarkað við þá þekkingu“ sem þegar var til staðar (bls. 6–7).

Í kjölfarið var ráðist í nýtt, umfangsmeira rannsóknarverkefni með dönsku straumfræðistofunni DHI, sem hófst haustið 2024. Verkefnið er í tveimur áföngum:

• Fyrri áfangi: niðurstöður væntanlegar vorið 2025.
• Seinni áfangi: niðurstöður væntanlegar seint 2025 eða snemma árs 2026 (bls. 7).

Að loknum þessum áföngum bíða enn mikilvæg skref: ítarleg greining niðurstaðna, umhverfismat og hönnun – ferli sem ráðuneytið áætlar að taki tvö ár til viðbótar.

Ríkisendurskoðun bendir á að í ljósi þess muni kostnaður vegna viðhaldsdýpkunar haldast hár næstu ár, þar sem engar varanlegar lausnir liggi fyrir.

Dýr mistök: Botndælubúnaðurinn sem aldrei var settur upp

Þriðja tillaga Ríkisendurskoðunar laut að undirbúningi og kaupum á botndælubúnaði, sem keyptur var árið 2020 með það að markmiði að draga úr þörf fyrir hefðbundna dýpkun.

Fljótlega eftir að búnaðurinn barst kom í ljós að afköst hans myndu ekki standa undir kostnaði við uppsetningu. Verkið var því stöðvað, eftir að verulegir fjármunir höfðu þegar verið bundnir í búnaðinum.

Ríkisendurskoðun taldi að Vegagerðin hefði átt að ígrunda kaupin betur og leggja ítarlegri forathuganir til grundvallar. Í svari Vegagerðarinnar segir að stofnunin taki gagnrýnina alvarlega og muni „vanda enn frekar til undirbúnings verka“. Stofnunin telur viðbrögðin fullnægjandi „svo sem frekast er unnt“ á þessu stigi.

Óvissa um framtíðarskipan hafnarinnar

Eftirfylgniskýrsla Ríkisendurskoðunar dregur fram að óvissa er enn um framtíðarskipan Landeyjahafnar. Enn liggja ekki fyrir skýrar niðurstöður um hvort framkvæmdir við innsiglingu, uppbyggingu garða eða breytingar á farvegi Markarfljóts geti minnkað sandburð og þar með dregið úr dýpkunarþörf.

Á meðan engar slíkar niðurstöður liggja fyrir heldur rekstrarkostnaður áfram að aukast, ekki síst vegna viðhaldsdýpkunar sem hefur um árabil verið meginliður í rekstri hafnarinnar.

Skýrslan bendir á að óbreytt fyrirkomulag við rekstur hafnarinnar muni áfram kalla á veruleg útgjöld til dýpkunar á hverju ári. Áætlanir um að draga úr viðhaldsþörf eða breyta forsendum rekstrarins með varanlegum framkvæmdum eru enn á rannsóknar- og undirbúningsstigi og gætu verið nokkur ár frá því að verða að veruleika.

Niðurstaða: Úrbætur tefjast – kostnaður helst hár

Ríkisendurskoðun staðfestir að innviðaráðuneytið og Vegagerðin hafi brugðist við tveimur af þremur ábendingum frá 2022. Stærsta áskorunin, heildstæð úttekt á mögulegum úrbótum er þó enn óleyst og verður það áfram þar til niðurstöður rannsókna liggja fyrir.

Á meðan stendur reksturinn frammi fyrir áframhaldandi miklum kostnaði og óvissu um hvaða lausnir verði að lokum valdar til að tryggja framtíðarrekstur Landeyjahafnar.