Kvíðinn var oft nánast áþreifanlegur

Séra Karl Sigurbjörnsson hóf prestsþjónustu sína í tvístruðum söfnuði sem bjó við mikla óvissu. 

Segja má að Heimaeyjargosið hafi verið eldskírn fyrir séra Karl Sigurbjörnsson, síðar biskup Íslands, þegar hann ungur og óreyndur var settur í embætti prests í Vestmannaeyjaprestakalli í febrúar 1973. Söfnuðurinn sem hann átti að þjóna hafði tvístrast á einni nóttu. Sóknarbörnin bjuggu við mikla óvissu og voru mörg að missa heimili sín. Karl hafði rétt nýlokið guðfræðinámi þegar eldgosið hófst 23. janúar 1973.  

„Séra Þorsteinn Lúther Jónsson sóknarprestur hafði skrifað mér og spurt hvort ég vildi ekki koma sem prestur til Vestmannaeyja. Ég held að það hafi verið vegna frændfólks míns í Eyjum sem hann fékk augastað á mér,” segir Karl. Afi hans, Einar Sigurfinnsson (1884-1979) bjó þá í Vestmannaeyjum og eins föðurbróðir Karls, Sigurfinnur Einarsson (1912-2004), og hans fjölskylda. Karl kvaðst ekki hafa getað skorast undan kallinu um að þjóna Vestmannaeyingum þótt aðstæður væru óvenjulegar og óvissan mikil. 

Hann var vígður í Dómkirkjunni 4. febrúar 1973. Sóknarnefnd Landakirkju kom saman í Reykjavík og spurði Karl hvort hann gæti haldið utan um fermingarbörnin úr Vestmannaeyjum og eins sinnt öldruðum. Páll Eyjólfsson var þá formaður nefndarinnar en auk hans voru í sóknarnefnd m.a. Friðfinnur Finnsson í Eyjabúð og Eiríkur Guðnason kennari. 

Kirkjustarfið hélt áfram  

„Starfið snerist um að halda utan um fólkið sem var tvístrað og að halda guðsþjónustur. Sóknarnefndin var mjög vakandi fyrir því að halda kirkjustarfinu gangandi í þessum tvístringi,” segir Karl. Safnaðarstarfið fékk bækistöð í Hafnarbúðum sem var eins konar félagsmiðstöð Vestmannaeyinga á höfuðborgarsvæðinu. Þar höfðu prestarnir aðstöðu, einnig bæjarstjórnin og fleiri stofnanir.  Karl var tengiliður vegna Hjálparstarfs kirkjunnar sem útvegaði m.a. leikskólanum í Vestmannaeyjum húsnæði í kjallara Neskirkju. Þá var Gunnhildur Bjarnadóttir frá Breiðholti fengin til að halda utan um gamla fólkið. 

„Óháði söfnuðurinn bauð okkur kirkju sína til afnota. Þar voru haldnar reglulega guðsþjónustur. Auk þess messuðum við í Hveragerði og Keflavík einstaka sinnum. Ég fór þangað til að safna saman fermingarbörnunum sem voru dreifð víða. Fyrstu mánuðina var maður í því að fara á milli og heimsækja fólk sem bjó í allskyns bráðabirgðahúsnæði,” segir Karl. Prestarnir buðu einnig upp á viðtalstíma í kirkjunni. „Svo fékk ég þá hugmynd að bjóða upp á fermingarnámskeið á Flúðum fyrir börnin úr Vestmannaeyjum. Við vorum þar í vikutíma. Það tókst að safna saman stórum hluta árgangsins. Við séra Þorsteinn Lúther fengum góðan hóp til að aðstoða okkur við fermingarfræðsluna, þar á meðal kennara frá Eyjum sem krakkarnir þekktu. Einnig fólk sem tengdist æskulýðsstarfi kirkjunnar.”  

Áhrifarík fermingarhátíð í Skálholti 

Sunnudaginn 27. maí þetta ár voru 104 börn frá Vestmannaeyjum fermd í tveimur athöfnum í Skálholtsdómkirkju. „Það var ótrúlega áhrifarík hátíð. Svo var boðið upp á sameiginlega fermingarveislu á Flúðum en hver fjölskylda gat líka verið aðeins út af fyrir sig. Þar var gríðarlega glæsilegt hlaðborð í umsjá matreiðslumanna. Sumir fóru eitthvert annað til að fagna. Þetta var mjög eftirminnilegt og gekk rösklega fyrir sig, var. Allt var þetta vel skipulagt og hátíðlegt. Fólk lagðist á eitt um að skapa þessum börnum á viðkvæmum aldri hátíð og góða minningu mitt í hörmulegum aðstæðum,” segir Karl. Um sumarið var öldruðum Vestmannaeyingum einnig boðið til orlofsdvalar á Löngumýri í Skagafirði. 

Hafði hitt fæst sóknarbarnanna 

Ungi presturinn fékk ábendingu um að heimsækja þyrfti gamla konu sem bjó í kjallaraíbúð í Reykjavík. Þá hafði hann hitt fæst sóknarbarnanna. 

„Ég bankaði upp á og konan kom til dyra. Ég kynnti mig en hún kveikti ekki á perunni og var mjög tortryggin á svip. Ég er presturinn, sagði ég. Nú? svaraði hún og mældi mig út með augunum. Ég hélt að þú værir stærri,” segir Karl og hlær. „Ég kynntist ótrúlega mörgu fólki á skömmum tíma sem ég batt vinskap við.” 

Eyjapistill var fastur þáttur í Ríkisútvarpinu í umsjón bræðranna Arnþórs og Gísla Helgasona og sannkallaður samfélagmiðill Eyjamanna. „Þeir fengu okkur prestana til að koma í hvern einasta þátt og vera með bænarorð. Ég stakk upp á því að klukknahljómurinn úr Landakirkju yrði spilaður á undan. Svo fórum við með ritningarorð og bæn. Ég tel að þetta hafi verið mikils virði,” segir Karl. 

Báðu prestinn að blessa heimili sín 

Karl og eiginkona hans, Kristín Þórdís Guðjónsdóttir, fluttu til Vestmannaeyja síðsumars 1973 og settust að í prestsbústaðnum að Sóleyjargötu 2. „Það var allt kolbikasvart yfir að líta og neglt fyrir glugga á öðru hverju húsi. Samt var búið að hreinsa ótrúlega mikið af götum og víðar. Rafmagn var enn takmarkað og kveikt á ljósastaurum á stangli. Haustdagarnir 1973 voru mjög dimmir. Það var mikið öskufok af fjallinu og gasmengun ef þannig stóð á vindáttum,” segir Karl. „Fólk var að flytja inn í húsin og kallaði mig inn af götunni þar sem ég átti leið um. Það bauð manni inn til að sjá hjá sér og bað mig um að blessa heimili sín. Það kom mér á óvart að fá svona óskir frá ókunnugu fólki. Mér fannst þetta sýna traust og í senn feginleika yfir að vera komin heim – en líka kvíða. Kvíðinn var oft nánast áþreifanlegur þó að ekki væru höfð orð á því.” 

Karl segist oft hafa hugsað um hve lítið var talað um kvíðann þótt margir væru þrúgaðir af honum. „Ég fann það helst á konunum að þær fluttu oft ófúsar til Vestmannaeyja eftir gosið. Karlarnir þurftu að fara aftur heim vegna vinnu sinnar því það var verið að koma atvinnutækjunum í gang. Konurnar fylgdu mönnum sínum og börnin voru ekki alltaf mjög hrifin af því að fara aftur heim. En það var ekkert lengur eins og áður var. Gamla gatan var ef til vill komin undir hraun og þetta kunnuglega var horfið. Fólk var komið inn í nýjar og að sumu leyti ógnvænlegar aðstæður. Í mörgum blundaði líka ótti við að það færi aftur að gjósa.”  

Börnin óttuðust annað eldgos 

Karl fór að kenna í Gagnfræðaskóla Vestmannaeyja um haustið. Þá fann hann að það var einnig grunnt á kvíða hjá börnunum gagnvart því að það færi að gjósa aftur. „Ég fann til með þessum börnum, hvað þau voru mörg tætt. En það var sjaldnast orðað,” segir Karl.  

„Fyrsta félagsstarfið í Vestmannaeyjum eftir gosið var messurnar. Það var messað á hverjum sunnudegi í Landakirkju. Ég byrjaði líka strax með barnastarf um haustið. Það var enginn organisti og hver söng með sínu nefi. Fólk sem hafði verið í kirkjukórnum leiddi sönginn. Ég fékk fermingarbörnin til að vera meðhjálparar og til að hringja klukkunum. Það var heilmikið sport hjá þeim að vera hringjarar og klingja hinum fornu klukkum Landakirkju sem hafa blessað Vestmannaeyinga frá því um Tyrkjarán. Þá fann maður líka hvað það skipti fólk miklu máli að eiga athvarf í helgidóminum með þeim orðum, táknum, hljómum og söng sem því tilheyrir,” segir Karl. Hann segir að orðið „áfallahjálp” hafi ekki verið orðið til á þessum tíma. „Sterkasta áfallahjálp sem til er er bænin og trúin. Trúin á Guð og kærleikurinn til náungans. Það kemur fram í umhyggju og samhjálp. Mér hefur fundist þetta vera skólabókardæmi um þann styrk sem í þessu er fólginn.” 

Samfélagið í Eyjum féll fljótt í skorður. Karl fann fyrir því að fólki var mjög í mun að færa allt til sama horfs og hafði verið fyrir gos. Það vildi aftur gömlu Vestmannaeyjar sem aldrei komu þó aftur. „Það er hins vegar undravert að sjá hvað Eyjarnar hafa blómgast og blómstrað. Öll þessi saga er vitnisburður um einstakt kraftaverk. Máttarverk Drottins. Það er ekki hægt að segja annað,” segir Karl. 

Gosbyrjunar og gosloka minnst 

Þegar eitt ár var liðið frá upphafi Heimaeyjargossins var haldin guðsþjónusta í Landakirkju að kvöldi 22. janúar 1974. Herra Sigurbjörn Einarsson biskup Íslands og faðir Karls kom til Vestmannaeyja og flutti áhrifaríka prédikun. Þegar leið að því að ár væri liðið frá goslokunum þann 3. júlí 1974 kom Karl að máli við Reyni Guðsteinsson bæjarfulltrúa, sem söng í kirkjukórnum, og bar undir hann þá hugmynd að bæjarstjórnin kæmi að þakkar- og bænastund í Landakirkju að kvöldi 3. júlí til að minnst goslokanna. Því var afar vel tekið. Tóku m.a. þeir Magnús H. Magnússon bæjarstjóri, Sigurgeir Kristjánsson forseti bæjarstjórnar og Reynir Guðsteinsson þátt með lestrum úr Ritningunni og ávörpum. Kirkjukórinn söng og leiddi almennan söng undir stjórn Guðmundar H. Guðjónssonar, organista. Þessi stund í hinni fornu og fögru Landakirkju var mjög eftirminnileg. „Ein af stóru, helgu stundunum sem ég á svo dýrmætar minningar um,” segir Karl. Daginn eftir var heilmikil goslokahátíð í bænum.  

Enginn viðstaddra slapp ósnortinn 

En hvernig var þessi tími fyrir þig sem ungan og óreyndan prest? 

„Þetta var mikill reynsluskóli fyrir mig, eiginlega doktorsnám,” segir Karl. „Maður hugsar ekkert út í það þegar maður er ungur og nógu vitlaus, einhendir sér bara í hlutina. En þetta var vissulega einstök og dýrmæt reynsla. En ég var aldrei einn, það voru svo margir sem lögðust á eitt. Og bænir hinna mörgu og ótal hendur umhyggjunnar sem réttar voru fram skiptu sköpum þá, eins og jafnan.“ 

Hann segir að mikið návígi við óblíð náttúruöfl og ógn þeirra þekkist í mörgum byggðarlögum á landinu. Sjóslys og náttúruhamfarir hafa víða tekið mikinn toll. Þegar Karl kom til Eyja talaði fólk um Helgaslysið hræðilega þann 7. janúar 1950 eins og það hefði gerst daginn áður. Við slíka voðaatburði fyrr og síðar hefur mikið reynt á prestana. Sem betur eru alvarleg sjóslys orðin fátíðari en áður. En segja má að hamfarirnar í Vestmannaeyjum veturinn 1973 hafi verið stórbrotnari og snert fleiri en dæmi voru um. Enginn viðstaddra slapp ósnortinn frá þeirri reynslu.