Guðni Einarsson:
Stórt bandarískt flugmóðurskip með margar þyrlur um borð var staðsett suður af Vestmannaeyjum veturinn 1973, albúið að grípa inn í ef illa færi. Þetta kemur fram í endurminningum Ólafs Ólafssonar fyrrverandi landlæknis, Ólafur landlæknir, sem Vilhelm G. Kristinsson skráði (Vaka-Helgafell, Reykjavík 1999).
Fyrstu kynni Ólafs af af störfum almannavarnaráðs voru aðfaranótt 23. janúar 1973, þegar eldgosið í Heimaey hófst. Landlæknir átti sæti í ráðinu og Ólafur hafði setið fjóra mánuði í embættinu þegar fór að gjósa. Flestir Vestmannaeyingar komust af eigin rammleik til lands með fiskibátum en lmannavarnaráð skipulagði fólksflutninga frá Þorlákshöfn til Reykjavíkur með strætisvögnum og rútum. Einnig skipulagði það móttöku flóttafólksins í skólum í Reykjavík. Það var í verkahring Ólafs að tryggja veikum og öldruðum Vestmannaeyingum vist á sjúkrahúsum á höfuðborgarsvæðinu.
Almannavarnaráði var falið að stjórna málefnum Vestmannaeyinga fyrst um sinn. „Við urðum því eins konar aukabæjarstjórn Vestmannaeyja og næstu þrjá til fjóra mánuði sátum við flestar dagstundir í húsnæði ráðsins í kjallara lögreglustöðvarinnar við Hverfisgötu í Reykjavík og stjórnuðum aðgerðum,“ segir Ólafur. Síðar var stofnuð Vestmannaeyjanefnd undir forystu Tómasar Árnasonar alþingismanns sem tók við daglegum rekstri en almannavarnaráð bar áfram ábyrgð á öryggismálum.
Almannavarnaráðsmenn fóru til Vestmannaeyja á öðrum degi eldgossins. „Koman þangað er mér ógleymanleg. Þetta var eins og að vera kominn á vettvang styrjaldar. Stöðugar sprengingar og eldglæringar voru í eldstöðvunum og svartur mökkur yfir öllum bænum. Flest húsin höfðu verið yfirgefin og menn á ferli með hjálma eins og í hernaði,“ segir Ólafur. Hann fer fögrum orðum um þá Magnús H. Magnússon bæjarstjóra, Sigurgeir Kristjánsson forseta bæjarstjórnar, Pál Zóphóníasson bæjartæknifræðing, Einar Val Bjarnason héraðslækni og Kristinn Sigurðsson slökkviliðsstjóra. „Ég er þeirrar skoðunar að Magnús, Einar Valur og Páll hafi átt drýgstan þátt í því að mönnum féllust aldrei hendur í hörmungunum. Þeir héldu ætíð ró sinni og hóflegri bjartsýni í gegnum súrt og sætt.“
Mikið öskufall var í bænum og þök húsa fóru að sligast undan farginu. Almannavarnaráð skipulagði mokstur og lengi vel voru yfir 600 manns við að hreinsa af þökum. Þess má geta hér að í þeim hópi voru m.a. varnarliðsmenn auk Íslendinga. Ólafur segir að heimamenn hafi gagnrýnt almannavarnaráð fyrir að hafa ekki fleiri menn í varnarstarfinu á Heimaey. „Hins vegar miðuðum við fjöldann alltaf við að geta náð öllum mannskapnum í land fyrivaralítið með varðskipi og öðrum skipum, sem við vorum með í okkar þjónustu ef eitthvað brygði út af,“ segir Ólafur. Almannavarnaráð var ekki í rónni vegna óvissunnar um framvindu gossins. „Hugsanlegt var að gos hæfist á öðrum stöðum á eynni og stefndi lífi og limum mokstursmanna og annarra starfsmanna í hættu.“
„Þegar umræðan um öryggi starfsmanna á Heimaey stóð sem hæst í ráðinu tjáði Pétur Sigurðsson (þáverandi forstjóri Landhelgisgæslunnar) mér að stórt flugvélamóðurskip Bandaríkjahers væri tvö til þrjú hundruð mílur suður af Vestmannaeyjum með margar þyrlur, albúið að grípa inn í atburðarásina ef illa færi. Um þetta var aldrei rætt opinberlega og ég heyrði aldrei minnst á flugvélamóðurskipið síðar en Pétur tjáði mér þetta engu að síður,“ segir Ólafur.
Kristján Torfason, bæjarfógeti, Ólafur Ólafsson, landlæknir og Einar Valur Bjarnason yfirlæknir á Vestmannaeyjaflugvelli.
Liðsmenn Varnarliðsins á Keflarvíkurflugvelli komu til Vestmannaeyja og tóku þátt í björgunarstörfum og hreinsuðu ösku af húsþökum. EF til átti það þátt í viðbúnaði bandaríska flotans.
Myndir: Sigurgeir Jónasson.
