Forsendur – Allt mannanna verk

Árið 2003, þegar orkupakki 1 og 2 voru innleiddir á Íslandi, urðu einnig breytingar á löggjöf sem leyfðu einkarekstur á orkumarkaði. Þetta skapaði umtalsverð tækifæri fyrir ný fyrirtæki í greininni en leiddi jafnframt til álags á opinbera eftirlitsaðila, sem þurftu að tryggja jafnvægi milli samkeppni og samfélagslegra hagsmuna. Einnig má nefna að breytingarnar höfðu ólík áhrif eftir svæðum, á meðan sum svæði nutu aukins aðgengis og lægra verðs, upplifðu aðrir hærri kostnað og takmarkaðri þjónustu vegna dreifingarkostnaðar. Þetta opnaði fyrir ný tækifæri en jók einnig flækjustig og áskoranir í kerfinu, þar sem samspil opinberra og einkaaðila hefur haft mismunandi áhrif á verðmyndun og þjónustu, en ekki er nánar fjallað um áhrifin á verð á raforku til almennings og dreifbýli landsins í lagasetningunni. Jafnframt var ekki tekið tillit til fjarvarmaveitna á landsbyggðinni, sem treysta á rafmagn til að lækka kyndikostnað á köldum svæðum.

Markmið lagabreytinganna var að auka samkeppni og tryggja bættri nýtun raforku, en raunáhrifin hafa verið umtalsverðar hækkanir á raforkuverði til landsbyggðarinnar og smáfyrirtækja. Stærstu heimilin og þau sem búa á dreifbýlisstöðum hafa fundið fyrir álagi í ljósi flutningskostnaðar, á meðan minni heimili í þéttbýli hafa oft séð minni hækkanir. Í fyrirkomulaginu [Orkupökkum 1 og 2] hefur einnig fylgt mikið misræmi, þar sem svæði sem framleiða raforku – svo sem Suðurland – nýta einungis lítil hlutföll hennar en borga engu að síður hátt raforkuverð.

Græn orka í ákveðnu samhengi

Hækkanir á raforkuverði hafa einnig haft áhrif á verðbólgu á Íslandi. Til dæmis hafa dagleg útgjöld heimila hækkað umtalsvert á undanförnum árum, þar sem orkukostnaður hefur leitt til 5% hækkunar á meðalverði matvöru. Fyrirtæki í matvælaframleiðslu hafa þurft að velta þessum kostnaði yfir á neytendur, sem hefur ýtt undir víðtæk efnahagsleg áhrif. Þetta hefur komið fram í hækkunum á daglegum útgjöldum heimila, þar sem aukinn kostnaður við rafmagn hefur ýtt undir hækkun á verði matvöru og almennra nauðsynja. Á sama tíma hafa fyrirtæki í framleiðslu og þjónustu verið neydd til að velta hækkandi orkukostnaði yfir á neytendur, sem hefur valdið keðjuverkandi áhrifum á kaupmátt og efnahagslegt jafnvægi í samfélaginu. Raforka er lykilþáttur í framleiðslu og rekstri fyrirtækja, bæði í gróðurhúsarækt og öðrum atvinnugreinum. Þegar orkukostnaður hækkar.

• Framleiðslukostnaður hækkar, sem veldur hækkun á verði afurða fyrir neytendur.
• Matvælaverð hækkar, sem hefur bein áhrif á vísitölu neysluverðs, sem er lykilþáttur í verðbólgumælingum.
• Keðjuverkandi áhrif, þar sem hærri kostnaður eykur almennt verðlag í hagkerfinu og skapar pressu á launahækkanir.

Þetta sýnir að breytingar á raforkuverði hafa ekki einungis staðbundin áhrif heldur geta þær haft víðtæk efnahagsleg áhrif, bæði á heimili og atvinnugreinar á Íslandi.

Ísland er auðlindaríkt land með græna orku sem grundvallarstoð í raforkuframleiðslu. Frá árið 2003 hefur innleiðing orkupakka 1 og 2 leitt til breytinga á fyrirkomulagi raforkumarkarðarins. Þá var markmiðið að skapa samkeppni og hámarka hagkvæmni, en kerfisbreytingarnar höfðu umtalsverð áhrif á landsbyggðina og raforkuverð. Til samanburðar byggðust frumforsendur pakkans á áherslum fyrir stórmarkað ESB með um 450 milljónir manna, á meðan Ísland, með um 400.000 íbúa, starfar undir mun einfaldara kerfi. Þetta þýðir að Ísland er einungis með um 0,1% af stærð markarðarins sem frumforsendur pakkans voru byggðar á.

Áhrif á dreifbýli

Eitt mest sláandi atriðið í þessari umræðu er Suðurland, sem framleiðir umtalsverða raforku en nýtir einungis um 4% af því innan svæðisins. Til samanburðar er Norðurland með um 20% nýtingu á eigin framleiðslu og Austurland með 15%, sem undirstrikar ójöfnuð í nýtingu og dreifingu raforku milli svæða á Íslandi. Þessi ójöfnuður stafar meðal annars af takmörkuðu flutningskerfi og miðstýrðri verðlagningu, sem veldur því að heimili á svæðum með mikla framleiðslu bera oft hærri hlutfallslegan kostnað. Þetta hlutfall hefur þróast í gegnum áratugi þar sem framleiðsla á raforku hefur vaxið umfram staðbundna eftirspurn, einkum vegna stóriðju og flutnings til annarra svæða. Saga Suðurlands í þessu samhengi sýnir hvernig auðlindir eru nýttar á landsvísu, en jafnframt hvernig staðbundnir íbúar geta orðið útundan í kostnaðar- og þjónustuforritum.

Annað dæmi er Vestmannaeyjar, þar sem kostnaður við olíunotkun til varaafls hefur verið áberandi mikill eða rúmlega 6 milljónir lítra frá árinu 2014 til ársins 2023. Frá árinu 2018 hefur þrátt fyrir uppsetningu varmadælustöðvar í Vestmannaeyjum sem lækkaði rafmagnsnotkun til hússhitunar um 200 GWh, ekki skilað sér í minni kostnaði.

Þá hefur heitavatnsverð til almennings í Vestmannaeyjum einnig hækkað þrátt fyrir vonir um hið gagnstæða. Þegar varmadælustöðin var sett upp árið 2018, var vonast til að sparnaðurinn sem hún skapaði myndi draga úr kostnaði fyrir íbúa. Hins vegar leiddu óvæntir rekstrarkostnaður og söluafgangur orkunnar til Landsnets og Landsvirkjunar til þess að ávinningurinn skilaði sér ekki til almennings. Verð á rúmmetra af heitavatni hækkaði úr 167 kr árið 2018 í 242,33 kr árið 2024, með niðurgreisluhluta hins opinbera, sem býr til frekari spurninga um sanngirni kostnaðardreifingar. Þessar sparnaðar GWh voru hins vegar seldar öðrum og skiluðu Landsneti og Landsvirkjun um 1,5 milljarða ISK í tekjur. Þetta var þá á kostnað Vestmannaeyinga, sem greiddu hækkandi verð fyrir heitavatn og greiddu niður rekstur og tekjur Landsnets og Landsvirkjunar. Fjármagnstilfærsla þessa tímabils undirstrikar ójöfnuðinn sem leiddi af kerfisbreytingunum og vekur spurningar um jafnrétti orkumarkarðinum.

Ný stefna: Þjóðnýting og orkusjóður

Til að skapa sanngjarnari og sjálfbærari raforkumarkað á Íslandi er nauðsynlegt að taka skref í átt að þjóðnýtingu orkufyrirtækjanna. Þetta má sjá í löndum eins og Noregi, þar sem ríkiseign á orkuauðlindum hefur tryggt jafnan arð og byggt upp einn stærsta olíusjóð heims. Ísland gæti fylgt þessari fyrirmynd með því að stofna sjálfbæran orkusjóð sem fjárfestir í innviðauppbyggingu og samfélagslegum verkefnum. Með því að færa eignarhald og stjórnun orkuauðlinda til ríkisins er hægt að tryggja að arðurinn skili sér beint til samfélagsins. Þetta gæti einnig gert kleift að setja á laggirnar orkusjóð, sambærilegan við norska olíusjóðinn, sem myndi nýta tekjur af orkusölu til að byggja upp langtímahagvöxt og fjárfesta í innviðaskuld hins opinbera. Með því að hætta olíunotkun og einblína á sjálfbæra nýtun orkuauðlinda gæti Ísland orðið fyrirmynd í grænni orku og samfélagslegu jöfnuði.

Friðrik Björgvinsson
Brimhólabraut 19.
900 Vestmannaeyjum.