Hvenær er 1. apríl?

Útspil Óbyggðanefndar, sem krefst fyrir hönd íslenska ríkisins að stór hluti Vestmannaeyja skuli teljast þjóðlenda, bar því miður ekki upp á 1. apríl.

Af þeim sökum þykir rétt að rifja upp síðustu sölu Vestmannaeyja þar sem ríkið var einmitt sá er seldi.

Hér verður því leitast við að svara einfaldri spurningu: Hvað keypti bæjarsjóður Vestmannaeyja af ríkinu hinn 23. ágúst 1960?

Samþykktir bæjarráðs og staðfesting bæjarstjórnar Vestmannaeyja um málið.

Í fundargerð bæjarráðs Vestmannaeyja frá 9. maí 1960 er eftirfarandi samþykkt að finna (sem staðfest var á næsta bæjarstjórnarfundi, hinn 16. júní sama ár):

Bæjarráð samþykkti að fela Guðlaugi Gíslasyni, bæjarstjóra, að ræða við ríkisstjórnina um væntanleg kaup Vestmannaeyjabæjar á lóðum og lendum í Vestmannaeyjum, heimalandi og úteyjum samkvæmt nýlega afgreiddum lögum á Alþingi.

Frumvarpið lagt fram á Alþingi.

Þegar lögin sjálf eru könnuð, eða fremur sjálfur aðdragandinn að lagasetningunni, ber svo við að í upphaflegum drögum er ekki kveðið svo fast að orði sem í samþykkt bæjarráðs. Í þess stað stendur í 1. grein frumvarpsins: Ríkisstjórninni er heimilt að selja Vestmannaeyjakaupstað land allt á Heimaey í Vestmannaeyjum, sem nú er í eigu ríkisins.

Breyting á frumvarpinu í þinglegri meðferð.

Landbúnaðarnefnd, sem var fengin til að yfirfara frumvarpið og bera saman við önnur lög hliðstæðs efnis, gerði í greinargerð sinni athugasemd við að aðeins væri rætt um að selja Heimaey eina:

Einnig telur nefndin rétt að binda ekki söluheimildina við Heimaey eina, heldur nái hún einnig til úteyja, en svo nefnast einu nafni allar aðrar eyjur Vestmannaeyja en Heimaey.

Viðbrögð flutningsmanna frumvarpsins við breytingartillögunni.

Karl Guðjónsson þingmaður Alþýðubandalagsins, var einn flutningsmanna frumvarpsins, ásamt Guðlaugi bæjarstjóra úr Sjálfstæðisflokki og Birni Fr. Björnssyni frá Framsóknarflokki. Karl stígur í pontu fjórum dögum eftir að landbúnaðarnefnd hefur skilað áliti sínu og tekur af allan vafa um að flutningsmenn frumvarpsins styðja heilshugar þessa breytingartillögu (sum orðin eru stytt í texta en hér rituð fullum stöfum):

Þetta frumvarp fer fram á, að ríkisstjórninni verði veitt heimild til þess að selja Vestmannaeyjakaupstað land allt í Vestmannaeyjum, sem ríkið er eigandi að. Í frumvarpinu sjálfu er talað um land allt á Heimaey, og hefur nefnd sú, sem leit yfir frumvarpið og bar það saman við önnur lög hliðstæðs efnis, tekið til athugunar, hvort ekki væri vert að orða hér nokkuð öðruvísi frumvarpið, og hefur gert ráð fyrir því og lagt til, að við það verði samþykkt breytingartillaga, að þar sem frumvarpið talar um Heimaey, þar komi í staðinn: í Vestmannaeyjum. — En svo hagar til, að þetta er ekki nein efnisbreyting. Frumvarpið er byggt á þeirri hugsun, að Heimaey, sem er eina byggða eyjan af Vestmannaeyjum, hefur innan sinna vébanda allmargar jarðir, en þær jarðir eiga ítök í úteyjum. En svo sem mönnum sjálfsagt er kunnugt, eru Vestmannaeyjar taldar 14 alls fyrir utan dranga og sker, og er ekki vissa fyrir því, að öllum eignum í úteyjum eða ítökum sé skipt upp á milli jarða, eða a.m.k. var það svo að fornu, að þar var nokkur almenningur svokallaður, sem var ekki takmarkaður undir eignarheimildir einstakra jarða. Þess vegna þykir fortakslausara og betur í samræmi við efni frumvarpsins að segja: land allt í Vestmannaeyjum en Heimaey í Vestmannaeyjum, og hefur nefndin gert breytingartillögu um þetta.

Lögin samþykkt.

Breytingartillagan var þvínæst samþykkt með öllum greiddum atkvæðum og afgreidd með þeim hætti frá efri deild hinn 29. apríl 1960. Daginn eftir að bæjarráð samþykkti formlega að ganga til samninga við ríkið um kaup á Vestmannaeyjum eða 10. maí 1960, varð að lögum eftirfarandi:

Lög um heimild handa ríkisstjórninni til að selja Vestmannaeyjakaupstað land allt í Vestmannaeyjum, sem nú er í eigu ríkisins, og um eignarnámsheimild á lóðar- og erfðafesturéttindum.

Skilningur þingsins á því hvað var selt.

En hvaða land átti ríkisstjórnin til að selja bæjarsjóði? Um það ríkti enginn efi í þingsal. Þannig segir Sigurður Ó. Jónsson, sá er síðastur alþingismanna tók til máls áður en lögin voru samþykkt, (sum orðin eru stytt í texta en hér rituð fullum stöfum):

Nú er svo háttað, sem kunnugt er, að ríkið á allt land í Vestmannaeyjum, Heimaey og úteyjar, og hefur svo verið um nokkuð langa hríð, en nú hefur bæjarstjórn Vestmannaeyja óskað eftir því, að ríkisstjórninni yrði heimilað að selja kaupstaðnum landið, og þess vegna er þetta frumvarp, sem hér liggur fyrir, nú flutt.

Það er því skýrt í huga flutningsmanna frumvarpsins, allra þingmanna sem samhljóða greiddu atkvæði með því að lögfesta söluna og allra þeirra sem tjáðu sig um málið í þinglegri meðferð að þessir einstaklingar, fyrir hönd íslenska ríkisins, voru að selja ALLAR Vestmannaeyjar, Heimaey alla og úteyjar allar. Jafnframt er ljóst að þessir sömu alþingismenn höfðu skýra sýn á að heimildin til að selja allar Vestmanneyjar var þeirra þar sem ríkið var að fullu og öllu eigandi.

Takmarkanir á sölunni.

Þrátt fyrir þessa afdráttarlausu niðurstöðu eru takmarkanir á sölunni. Þær eru hins vegar vandlega tilgreindar í afsalinu fyrir kaupunum. Þar segir:

Undanskilið sölu er:

1. Prestsetursjörðin Ofanleiti, … .
2. Vitajörðin Stórhöfði.
3. Lóð undir hús bæjarfógetaembættisins (Tindastóll) og lóð undir fangahús.
4. Núverandi flugvallaland, auk þess land undir væntanlega þverbraut að stærð 20 ha.
5. Einstaklingar, félög og stofnanir, sem fengið hafa á leigu lóðir eða landspildur í Vestmannaeyjum, halda rétti sínum samkvæmt þaraðlútandi samningum.

Námar og námarréttindi í hinu selda landi eru undanskilin sölu, svo og jarðhitaréttindi, nema til notkunar fyrir bæjarfélagið.

Landbúnaðar- og samgöngumálaráðherra, Ingólfur Jónsson, sem undirritaði söluna fyrir hönd ríkisins, lýsti í framhaldinu í afsalinu „kaupandann réttan og löglegan eiganda að framangreindu landi í Vestmannaeyjum, með þeim takmörkunum, er áður greinir“. Þá er tilgreint að „[r]ísi mál út af sölu landsins, má reka það fyrir bæjarþingi Reykjavíkur.“

Fyrri niðurstaða málsins. Afdráttarlaus vilji seljanda og kaupanda til sölu ALLRA Vestmannaeyja.

Af samantektinni er ljóst að Alþingi var sér vel meðvitað um að verið væri að selja Vestmannaeyjar allar, með ákveðnum takmörkunum sem tilgreindar eru hér að ofan, og að seljandi, íslenska ríkið, hefði verið fullur eigandi að öllum Vestmannaeyjum er að sölu kom. Jafnafdráttarlaus er vilji kaupanda til að kaupa Vestmannaeyjar allar. Líklega eru fá dæmi um það á Alþingi að svo fullur  einhugur ríki um að skýrt og afdráttarlaust skuli nú talað svo að ekki komi til þess síðar að efi vakni nokkru sinni um hver var vilji og hver var ákvörðun þess er seldi og hvað var selt.

Síðari niðurstaða málsins. Hvenær er 1. apríl?

Af ofansögðu má draga þá almennu ályktun að 1. apríl geti borið upp á hvaða dag sem er, mánudagurinn 12. febrúar 2024 var að minnsta kosti vonandi einn slíkur skemmtidagur fyrir Vestmannaeyinga.

Kári Bjarnason